menggö tashlar

(24) Sherqke kettinglar , gherbke baridighininglar gherbke kettinglar . Silerning ujaylarda bérishinglarning paydisi munular bolghan bolsa kérek . Qéninglar sudek aqti . Söngikinglar taghdek düwilendi . Aliyjanap oghulliringlar qul boldi . Pak qizliringlardideklerge aylandi . Bilimsiz bolghanlighinglardin silerde adalet bolmighanliqtin , tagham xaqan alemdin ötti

Költékin menggü téshi
Jenub terep (j) (n)

(1) Menki tengridek , tengridin törelgen türkbilgi (danishmen) xaqan bu waqitta ( textte ) olturdum . Sözümni tügel anglanglar : aldi bilen inilirim we oghullirim andin qalsa uruqlirim we xelqim . Ongtereptiki shadapit begler , sol tereptiki tarqat . Bu yoruq begler ottuz ...

(2) Toqquz oghuz begliri , xelqliri , siler bu sözlirimni tügel anglanglar : ésinglarda ching tutunglar . Aldi terep (sherq) tin kün chiqishqiche , ong ( jenub) tereptin kün otturisighiche , arqa (gherb) tereptin kün pétishqiche , sol ( shimal) tereptin tün otturisighiche bolghan ariliqtiki xeqlerning

(3) Hemmisi manga qaraydu . Mushundaq köp xelqni men uyushturdum , hazir endisheyoq , türk xaqani tünügün taghda olturuwerse , elde jebri , zulum bolmaydu . Alditerep ( sherq) tin shantung tüzlengligigiche urush qilip bardim . Déngiz ( sahilliri) gha yétip bérishqa bardim . Ong ( jenub) tin toqquz ersen'ge urush qilip bardim . Tibetke yétip bérishqa az qaldim . Arqa terep (gherb) tin yinchu deryasidin

(4) Kéchip ötüp , tomur qabliqqiche urush qilip bardim . Sol (shimal) din bayirqoziminige urush qilip bardim .
(Lékin) ötüken taghqa yétishidighan jay yoq iken . Bu yerde olturup xelqimnitabghach xelqi bilen

(5) Kélishtürdüm ....

(6) ........

(7) ........

(8) ... Türk xelqi , siler qanaetlinip kettinglar . Ach - toq qalidighanliqinglarnioylimidinglar . Shundaq qilghanliqinglar

(9) Üchün özenglerni béqiwatqan xaqaninglarning gépini anglimastin her terepkepétirap kettinglar . (Netijide ) u yerlerde halsizlandinglar , jéninglardin ayrildinglar , qalghanliringlar sergerdan bolup qiyin ehwalda qaldinglar . Tengri saqlighanliqiüchün , özemning bextim bolghanliqi üchün , xaqan boldum . Xaqan bolup

(10) Yoqsul xelqlerni yighdim , yoqsullarni bay qildim , az xelqni köp qildim , méning bu sözlirimde yalghanchiliq barmu ? Türk begliri , xelqi siler qulaq sélip'anglanglar ! men bu yerge türk ( xelqni) yighip dölet bashqurushtiki ( ish - izlirimni ) oydurdum , sélerning xata ish qilip ölüshke az qalghanliqinglarnimu

(11) Bu yerge oydurdum . Barliq sözümni bu abidige oydurdum ; Buninggha qarap ( buni körüp ) hazirqi türk xelqi we begliri , bilinglarki textke qaraydighanbegler , siler (yene) xatalishamsiler ?! Men ....
Tabghach xaqandin neqqashchi teklip qildim ) qewrini ) neqqashlattim . Ular méningsözümni yaqturmidi .

(12) Ular tabghach xaqanning orda neqqeshchilirini ewetti . Men ulargha heywetlikbina saldurdum . Ichi - téshigha kishini tesirlendüridighan neqishlerni oydurdum . Abide yasattim . Könglümdiki sözlirimni uninggha oydurdum . ( On oq ewladliri ) we yat uruq puqraliri buni körüp bilgeysiler . Abide

(13) Ornattim . ( Bu yerde adem köp adem ötidighan ) ötkel idi . Adem köp'ötüp turidighan bu ötkelge abidini turghuzdum . ( Sözlirimni uninggha ) yazdurdum . Uni körüp biliwalarsiler . U tash .... Men .... Dim . Bu abidigexet yazghuche jyen oghlu yolluq tékin .


Sherq terep (d) (sh)

(1) Üstimizdiki kök asman bilen astimizdikiqongur tupraq yaritilghanda ikkisining arisida insan yaritilghanmish .
Insan balisi ata - bowam bumin xaqan , istemi xaqan olturghanmish . Ulartextke olturup türk xelqining élini we uning qanuni tüzümini tuzüp bergenmish .

(2) ( Bu chaghda ) töt etraptikilerning hemmisi ularning düshmini iken . Eskerchiqirip töt etraptiki xelqlerning hemmisini qolgha keltürüptimish . Özigeboysunduruptimish , béshi barlirini bash urduruptimish . Tizi barlirinitizlanduruptimish . Ularni sherqtin ta shing'enling taghliri , gherbtin ta tömürqayqighiche bolghan jaylargha olturaqlashturuptimish . Ikkisi

(3) Arisida igisiz qalghan kök türklerge hökümranliq qilghanmish . Ular danaxaqan ikenmish . Batur xaqan ikenmish . Buyruqlirimu éhtimal dana bolsa kérek . Batur bolsa kérek . Begliri we xelqi sadiq ikenmish . Shunga ular döletke eneshundaq hökümranliq qilghanmish . Elni bashqurushning qanuni tüzümliriniornatqanmish . Kéyinche

(4) Ular qaza tépiptimish . Teziye bildürgüchiler , qayghu bildürgüchilerkünchéqishtiki bu tili chollük tabghachlardin , tübütlerdin , ayalardin , borumlardin , qirghizlardin , uch qarluqlardin , ottuz tatarlardin , qishanlardin , tanabilardinbolup , shunche köp adem kélip ulargha qayghusini ipadileptumish . Teziyebildüriptimish . Ular ene shundaq dangliq xaqanlardin bolghanmish . Andin

(5) Kéyin iniliri xaqan boptimish . Oghullirimu xaqan boptimish . Kéyin inisiakisini dorimaptimish . Oghli atisini dorimaptimish . Bilimsiz xaqan textteolturuptimish . Buzuq xaqan textte olturuptimish . Buyruqlirimu éhtimalbilimsizlerdin , buzuqlardin bolsa kérek .

(6) Begliri , xelqide sadaqet bolmighanliqi üchün ..... Ini bilen akiniöchmenleshtürüp qoyghanliqi üchün , begler bilen xelq arisigha soghaqchiliq sélipqoyghanliqi türk xelqi tiklinip bolghan dölitidin mehrum bolghanmish .

(7) Xaqan dep nam alghan xaqandin ayrilipqalghanmish .... Türk begler türk dégennamdin waz kechkenmish . Tabghach peres begler tabghach namlirini qollinip tabghachxaqanigha

(8) Béqin'ghanmish , ular üchün ellik yil küch bergenmish . Aldi terep künchiqishtin ta bokli xaqan yurtigha , gherbtin tomur qapqighiche urush qilip bérip'ularning döliti we hakimiyitini tabghach xaqanigha élip bergenmish

(9) .........

(10) .... (Lékin ) üstimizdiki türk tengrisi

(11) (Töwendiki) türk muqeddes yer - süyi mundaq dégenmish : " türk xelqiyoqalmighay ular adem bolghay ! shuning bilen iltirmish xaqanni , anam ilbiligexanishni asman qerige élip chiqip igiz kötergenmish . Atam xaqan on yette erbilen

(12) Sirtqa chiqqanmish . (Ularning ) sirtta yürgenlik xewirini anglighandin kéyinsheherdikiler taghqa chiqqanmish , taghdikiler töwen'ge chüshkenmish . (Bular) yighilipyetmish er bolghanmish . Tengri küch - quwwet nésip qilghanliqi üchün , atam xaqan'eskerliri boridek imish . Uning düshmenliri qoydek imish ; Sherqtin gherbkiche jengqilish ( netijiside) yighilghan kishi

(13) Yette yüz bolghanmish , yette yüz kishi bolghandin kéyin ( atam xaqan ) ata - bowamning qanun - tüzümliri boyiche dölitidin , xaqanidin ayrilghan xelqlerni, didekkeaylan'ghan , qul bolghan xelqlerni teshkilligenmish we terbiyligenmish . Bu yerdetolis . Tardush xelqlirini teshkilligenmish .

(14) Hemde yabghu shad ( unwanini ) bergenmish . O terep ( jenub) te tabghachlardüshmini iken . Sol terep ( shimal) da baz xaqani we toqquz oghuzlar düshminiiken . Qirghizlar , qishanlar , tanabilarning hemmisi düshmini iken . Qirghizlar , qorigharlar , ottura tatarlar , qishanlar , tanabilarning hemmisi düshmini iken .Atam xaqan munche ( köp ) ...

(15) U qiriq yette qétim esker chiqarghanmish . Yigirme qétim jengge qatnashqanmish . Tengri saqlighanlighi üchün döliti barlarni dölitidin mehrum qilghanmish , xaqanliri barlarni xaqanliridin ayrighanmish . Düshmenlerni boysundurghanmish , tizibarlirini tizlandurghanmish , béshi barlirini bash urghuzghanmish . Atam

(16) Xaqan eshundaq qilip dölet qurghan we qanuniy - tüzümni ornatqandin kéyin , bu dunyadin ötkenmish . Atam xaqanni xatirlesh üchün aldi bilen xaqaninibalbal qilip tikligenmish . Qanuniy tüzümge asasen tagham ( üstide ) xaqanbolup olturdi . Kichik dadam xan bolghandin kéyin türk xelqini qaytidinteshkillidi we béqip terbiylidi . Kembeghellerni bay qildi , azni köp qildi .

(17) Kiichik dadam xaqanliqta olturghanda men tardush xelqi üstidiki shad idim . Men tagham xaqan bilen bille aldi terep ( sherqtin ) ta xuangxé deryasi we shentungtüzlenglikigiche urush élip barduq . Arqa terep ( gherb) tin ta tomur ( qapqighiche ) urush qilip barduq hemde koksen téghidin éship qirghizlar ziminighicheurush qilip barduq .

(18) Jemi yigirme besh qétim esker chiqarduq . On üch qétim urushqa qatnashtuq . Döliti barlarni dölitidin mehrum qilduq . Xaqani barlarni xaqanidin ayriduq . Tizi barlarni tizlandurduq , béshi barlarni bash egdurduq . Türkesh xaqan türklerdin'idi . Öz xelqimiz idi . Bilimsiz bolghanliqi

(19) Üchün bizning aldimizda xata ish qilghanliqi üchün ularning xaqani öldi . Buyruqliri , beglirimu öldi . On oq xelqi zulum chekti . Ata - bowamhökümranliq qilghan yerlerni igisiz qalmisun üchün , az xelqni teshkillep

(20) U eslide barsbeg idi . Shundaq qilip uninggha xaqan dégen namni berduqhemde melike singlisini uninggha yatliq qilduq ; Özi xatalashti . Xaqani öldi . Xelqi didek we qulgha aylandi . Kopligen yer - süyi ziminsiz qalmisun üchün azsanliq qirghiz xelqlirini tertipke sélish üchün barduq . Urush qilduq .

(21) Shundaqla ( dölitini ) yene ( özige ) berduq .
Sherqtin shin'enling téghidin éship , xelqlerni olturaqlashturduq . Ashundaqteshkilliduq . Gherbtin ta ken'go- qurman'ghiche bérip türk xelqini ashundaq'olturaqlashturduq . Ashundaq teshkilliduq . U chaghda qulla qulluq , didekler dideklikboldi . Inisi akisini tonumas , oghli atisini tonumas boldi . ( Döletningchongliqini teswirleydu )

(22) Biz tiriship qurghan döletning qanun - tüzümi ene shundaq idi . Türk , oghuzbegliri siler qulaq sélinglar , üstimizdiki asman örülüp chüshmise , astimizdikiyer kömtürülüp ketmise , dölitinglarni we qanuniy tüzüminglarni kim bit - chitqilalaydu ? Türk xelqi siler ( xatalighinglargha ) ökününglar !

(23) Siler bashbashtaqliq qilghanliqinglar üchün özenglarni béqiwatqan dana xaqaninglarwe erkin , yaxshi dölitinglar aldida jinayet ötküzdünglar . Yaman aqiwetkeltürüp chiqardinglar ( undaq bolmisa ) qoralliqlar qayaqtin kélip ( silerni ) heydiwétidu ? Neyzilikler qayaqtin kélip ( silerni ) sürgün qiliwétidu ? Muqeddes ötüken tashtiki xelqler , sherqte baridighininglar

(24) Sherqke kettinglar , gherbke baridighininglar gherbke kettinglar . Silerning ujaylarda bérishinglarning paydisi munular bolghan bolsa kérek . Qéninglar sudek aqti . Söngikinglar taghdek düwilendi . Aliyjanap oghulliringlar qul boldi . Pak qizliringlardideklerge aylandi . Bilimsiz bolghanlighinglardin silerde adalet bolmighanliqtin , tagham xaqan alemdin ötti .

(25) Deslepte qirghiz xaqanni balbal qilip tiklidim . Türk xelqining nam - abroyining yoqap ketmesliki üchün , atamni xaqan qilghan . Anamni xanish qilghantengri ( bizge ) döletni ana qilghan tengri , türk xelqining nam - abroyiningyoqap ketmesliki üchün , méni

(26) Xaqan qilip olturghuzdi . Men ronaq tapqan ... Üstide olturmidim . ( Belqi) yigili éshi yoq . Kiygxli kiyimi yoq yoqsul bichare xelqining üstideolturdum . Inim kol tékin bilen sözleshtuq . Atam , tagham qolgha keltürgenxelqlerning nam - abroyining yoqap ketmesliki üchün

(27) Türk xelqi üchün tüni xatirjem uxlimidim . Kündüzi xatirjem olturmidim . Inim kol tékin bilen ikki shad bilen bille öle - tirilishimge qarimay tirishtim . Ashundaq tiriship yürüp birleshken xelqni inaq qildim . Men xaqanliqqaolturghan waqtimda

(28) Her terepke pétirap ketken xelqler öle - tirilishige qarimay , kiyimlirining yalangliqigha qarimay qaytip keldi . Xelqlerni béqish üchün shimaldaoghuzlar , sherqte qishan tanabilargha qarshi turdum . Chong qoshunni bashlap on ikkiqétm yürüsh qildim . Jenubta urushqa qatnashtim .

(29) Andin kéyin tengrige rehmet . Bextim bolghanliqi üchün , teliyimbolmighanliqi üchün ölümge yüz tutqan xelqlerge jan kirgüzdüm . Yalang xelqlernikiyimlik qildim , yoqsullarni bar qildim . Az xelqni köp qildim . ( Ularni ) küchlük döliti bar , küchlük xaqani bar ( xelqlerdin ) yaxshiraq yashaydighan qildim . Töt etraptiki

(30) Xelqlerning hemmisini boysundurdum . Ularni ( biz bilen ) düshmenleshmeydighanqildim . Ularning hemmisi manga qaridi . Manga küch berdi . Inim kol tékin qanunitüzümni ornitishqa tirishiwétip özichila qaza tapti . Atam xaqan dunyadin'ötkende inim kol tékin yette yashta idi .

(31) U mahi senemdek anam xanishning dölitide inim kol tékin balaghetke yetti . U on alte yash waqtida tagham xaqan dölet we qanuniy tüzümni ene shundaq qolghakeltürdi . Biz alte jüp saghdaqqa yürüsh qilduq . ( Ularni ) xaniweyran qilduq . Tabghachning wang tutuqi besh tümen eskerni bashlap keldi . Urushtuq .

(32) Kol tékin babir jengge kirdi . Tutuqtin qoligha qoral alghan qéyin'inisiniesirge élip uni qoralliri bilen birge xaqan'gha teqdim qildi . U qoshunni shuyerde yoqattuq . U yigirme bir yash waqtida biz chacha jangjün bilen urush qilduq . Deslepte u ( kol tékinni ) tadiqtin chorining boz étini minip jengge kirdi . Bu at u yerde

(33) Öldi . Ikkinchi qétim ishbara yamtarning boz étini minip jengge kirdi . Buat u yerde öldi . Üchinchi qétim yengsin siling bekning yasanduqluq toruq itiniménip jengge kirdi , bu at u yerde öldi , uning sawut we dubulghisi pilashighayüzdin artuq oq tegdi , lékin u yüz bir tal oqnimu tekküzmidi ....

(34) Türk begliri , uning mushundaq qilghanliqini hemminglar bilisiler , biz buqoshunni u yerde yoqattuq . Andin kéyin bir bayirquning ulugh irkini ( bizbilen ) düshmenleshti. Uni chékindürüp turgi - yarghun kolide uni xaniweyranqilduq . Ulugh erkin azghine adimi bilen qéchip ketti . Kol tékin yigirmealte

(35)Yash waqtida qirghizlargha urush qilduq , neyze boy qélinliqtiki qarni bösüpkongman téghidin éship qirghizlarni bésiwalduq . Biz ularning xaqani bilen sungatéghida urush qilduq . Kol tékin bayirquning aq ayghirini

(36) Minip jengge kirdi . Bir erni oq bilen öltürdi . Arqa - arqidin ikkierge ( neyze) sanchidi . U jeng qiliwatqanda bayirquning aq ayghirining yotisiüzülüp ketti . Bir qirghiz xaqanni öltürduq . Ularning élini alduq . Shu yilitürkeshlerge jaza urush qilish üchün biz altay téghidin éship

(37) Értish deryasidin ötüp türkeshlerni uyqida bésiwalduq . Türkesh xaqaniqoshuni bilen palchudin shiddet bilen keldi . Urushtuq . Kol tékin bashighuning boz'étini minip jengge kirdi . Bashighuning boz ....

(38) ... Ikkisini özi esirge aldi andin kéyin yene ( düshmen bazisigha ) hujum qilip kirip türkesh xaqanning buyruqini , azlarning tutuqni öz qoli bilentutuwaldi . U yerde biz ularning xaqanini öltürduq . Élini alduq , additürkesh puqralirining hemmisi ( bizge ) boysundi . Biz bu xelqni taghargha ( ? ) Orunlashturduq .

(39) Biz yene soghdilarni tertipke sélish üchün yinchu deryasidin ötüp tar tomur ( qapqighiche ) yürüsh qilduq . Andin kéyin addi türkesh xelqi bizning düshminimizboldi . Kon'germige barduq . U chaghda bizning atlirimiz oruq , ozuqi yoq idi . Buzuq ademler .....

(40) Bizge hujum qilghanlar batur erler idi . U chaghda biz kol tékin'ge az'ademni egeshtürüp chiqarghanliqimizdin ökünduq . U , chong ( bir ) urushqiptimish , u qehriman shalchining aq étini minip jengge kiriptimish . Addiytürkesh puqralirini u yerde öltürüptimish we el qiptimish . Yene yürüsh qilip ....


Shimal terep ( b )

(1) ... Bilen ( hemde ) qoshun tutuq bilen'urush qiptimish , baturlarning hemmisini öltürüptimish . Öyi we mal - mülkipütünley keltürüldi . Kol tékin yigirme yette yéshida , qarluqlar özige özixoja boldi we ( biz bilen ) düshmenleshti . Biz ular bilen tamagh dégen muqeddesbulaq béshida urushtuq .

(2) Kol tékin bu qétimqi urushlarda ottuz yashlarda idi . U qehriman shalchilarning'étini ménip jengge kirdi . Arqa - arqidin ikki ademge neyze sanjidi . Qarluqlarni öltürduq . Ularni qolgha chüshürduq . Az xelqi düshminimiz boldi , ( ular bilen ) qara kölde urush qilduq . U chaghda kol tékin ottuz bir yashta idi . U qehriman shalchining aq étini ménip

(3) Jengge kirdi . Elteberni esirge aldi . Az xelqi ashundaq qilip yoqitildi . Tagham xaqanning döliti qalaymiqanlashqan , xelqi we hökümranliq qilghuchilar ikkigebölünüp ketkende biz izgillar bilen urushtuq . Kol tékin qehriman shalchining aq'étini minip

(4) Jengge kirdi .U at jengde öldi . Tizginlar yoqitildi . Toqquz oghuzlar'eslide öz adimimiz idi . Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ( biz bilen ) düshmenleshti . Bir yilda besh qétim urushtuq . Deslepte bir toghir shehirideurushtuq .

(5) Kol tékin azman aq (atni) minip jengge kirdi . Alte ademge (neyze) sanjidi . Ikki qoshun urush qiliwatqanda yene yette ademni qilichlidi . Ikkinchi qétim qoshlaghaqta edizler bilen urush qilduq . Kol tékin azlarning qongur'étini minip jengge kirdi . Bir ademge neyze sanjidi .

(6) ( Qoghlap zerbe bergen ? ) ( Egilip yürüsh qil ) ghanda toqquz ademni chépiptashlidi . Edizler ashu yerde yoqitildi . Üchinchi qétim biz bolchéda oghuzlarbilen urush qilduq . Kol tékin azman dégen aq atni minip jengge kirdi . Neyzileshti . Qoshuni bilen neyzileshtuq . Élini alduq . Tötinchi qétim biz chusdégen bulaqta urush qilduq . Türk

(7) Xelqi tewrinip qaldi ( ? ) ( Eynen terjimisi puti qalaymiqanlashti ) ehwalyamanlashti . Kol tékin uzap chiqqan ( düshmen ) qoshunini tarqitip tongra tékinbazirida tongra urughining albaghuni we on ademni qorshal öltürdi . Beshinchiqétim biz ezgenti qadazda oghuzlar bilen urushtuq . Kol tékin

(8) Azlarning qongur étini minip jengge kirdi . Ikki ademge ( neyze) sanchidi . Hemde ularni patqaqqa paturdi . U qoshun ashu yerde yoqitildi . Biz amghiqorghanida qishlap yazda oghuzlargha esker chiqarduq .Kol tékinni öyge qarashqaqaldurduq ( ? ) Düshminimiz oghuzlar ordigha hujum qildi . Kol tékin

(9) Ugisiz dégen aq ( atni ) minip toqquz ademge (neyze) sanchidi . Ordiniqoghdap qaldi . ( Shundaq qilmighan bolsa ) anam xanish we ögey anilirim , achilirim , kélinlirim , melikilirimning tirikliri didek bolatti . Ölgenliriningjesidi bolsa xarabiliqta , yolda qalghan bolatti !

(10) Kol tékin bolmighan bolsa hemminglar ölgen bolattinglar . Inim kol tékin qazatapti . Özem hesret chektim . Körer közüm körmestek boldi . Eqil - hushumdin'adashqandek boldum . Özüm hesret chektim . Ademning ömrini tengri belgileydu , insan balisi ölüsh üchün törelgen .

(11) Men intayin hesret chektim . Közümge yash kelse özemni tutuwaldim . Könglümbuzulsa özümni bastim . Men cheksiz hesretlendim . Men shundaq oylidim . Ikkishad we inilirim , balilirim , beglirim , xelqim yighlap közi ( eynen terjmisikoz we yéshi ) ni zexmilendürüp qoyidu . Teziye bildürüsh , qayghusini ipadileshyüzisidin

(12) Qishan , tatabi xelqlirige wakaliten odar , jya déchün keldi .Tabghachxaqanidin isi noshang keldi . (U) nurghun göher , altun , kümüshlerni élipkeldi . Tobut xaqandin bolun keldi . Gherbtin , kün pétish tereptiki soghdi , bercheker , bu qaraq elliridiki xelqlerdin nongjyangjün we oghul tarqam keldi .

(13) On oq oghlum türkesh xaqanidin maqrach tomighichi we oghuz bilge tamghichikeldi . Qirghiz élidin tardush inanchuchur keldi . Tawapxana yasaydighan ustilar , neqish oyidighan ustilar , tash munare yasaydighan ustilar keldi . Tabghach xaqanningtarixchisi ( ? ) Jyang jangchun kélip tawapxana yasash ishlirigha yétekchilik qildi .

Sherqi shimal terep ( sh . D )

Kol tékin qoy yilining on yettinchi künialemdin ötti . Toqquzinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitiniötiduq . Tawapxana , neqqash , munare maymun yili yettinchi ayning yigirme künipütünley yasilip boldi . Kol tékin qiriq yette yil ömür kördi . U .Ustilarnituyghun elteber keltürdi .

Sherqi jenub terep (q . D )

Bu xetlerni kol tékinning jyen oghli , menkiyolluq tékin yazdim . Menki yolluq tékin yigirme kün olturup bu abidini wetildiki ( xetlerning ) hemmisini yézip chiqtim . Siz ( xelqingizni ) özbaliliringiz we ewladliringizdin artuq körettingiz . Siz qaza taptingiz . Siz'asmanda ... Tirik waqtingizdikige oxshash ...

Gherbi jenub ( n . Sh )

.. Kol tékinning altun , kümüsh , göher mal - mülki( we) töt ming yilqisigha qarighuchi ( ? ) ... Bégim tékin asman'gha ( chiqidu ) ... Abidige yolluq tékin .

Gherb terep ( sh )

Gherbtiki soghdilar asiyliq qildi . Inim koltékin .... Üchün ( ular tirilishke qarimay ? ) Küchini bergenliki üchün menkitürk bilge xaqan özemning nowkinti ( ? ) Kol tékinning ( mazirigha ) qaratturdum . Men uninggha isencho ayayarghan tarqan dégen uwanni berdim . Kishilerniuninggha hörmet qilghuzdum .
Tügidi

Menbe : « uyghur kilassik edebiyat tarixidin ochériklar » namliq




Bilge qaghan qutluq qaghanning oghli . U taghisi öltürülgendin kéyin 716 - yilidin 734 - yilighiche textte olturghan . Bilge xaqan textke chiqipla danishmenmeslihetchisi tunyuquq bilen inisi köl tékinning yardimi astida türkiy xelqigenurghun yaxshi ishlarni qilip bergen .Tang sulalisigha el bolghan türk qebililiriniöz etrapigha uyushturush üchün ~ tang sulalisigha qarshi isyan kötürgen . Tangsulalisi qoshunliri teripidin shimalgha qoghlan'ghan türk xelqini ötüken téghida qizghinqarshi alghan . 718 - Yili qumuqlargha zerbe bergen .719 - Yili qarluqlarningqozghilingini basturghan .720 - Yili béshbaliqtiki basmil qebilisini boysundurghan .Shu yili yene tang sulalisining wang jün bashchiliqidiki 300 ming kishilik birleshmeqoshunini tarmar qilip , gensughiche yétip kelgen . 722 - Yili tatabilarning'isyanini bésiqturghan .Bilge xaqanning eng zor muweppiqiyiti ~ eyni chaghdikiparchilinish girdabigha bérip qalghan türk xanliqini saqlap qalghanliqi boluphésablinidu .
734 - Yili bilge qaghan qol astidiki weziri buyruq chur teripidin zeherlep öltürülgen .
Bilge qaghan menggü téshi köl tékin menggü téshi bilen bir waqitta bir jaydintépilghan . Qedimki türk yéziqida yézilghan . Bu chong mermer tashtin yasalghan bolup , jemiiy 80 qur xet yézilghan . Bu tash miladi 735 - yili yollugh tékin teripidin'ornitilghan .

Menggü tash tékist terjmisi :

1 . Tengridek tengri yaralghan türk bilge xaqan , méning sözüm , atam bilge xaqan ....Ni sir toqquz oghuz ikki edir muhim begliri we xelqini ... Türk tengrisi ....

2 . Üstide men xaqan bolup olturdum . Men textte olturghinimda hesret chékip'ölümni tilep yürgen türk begliri we xelqi intayin xoshallinip , ularning jansizközlirige jan kirdi . Özem textke olturup töt etraptiki xelqler üchün nurghunmuhim qanuni tüzümlerni ornitip berdim .

3 . ( 3 - 23 - Köl tékin abidisi sherq terep (1) - (30) gha oxshash )

24 . Az xelqni köp qildim , (ularni) qudretlik döliti bar küchlük xanlighibarlardin yaxshi yashaydighan qildim . Töt etraptiki xelqlerning hemmisiniboysundurdum . (Ularni) düshmensiz qildim . Ularning hemmisi manga qaridi . Onyette yéshimda tangghutta esker chiqardim , tangghut xelqini meghlub qildim . Ashundaq qilip ( ularning ) oghulliri , qizliri , yilqiliri we mal - mülkiniqolgha chüshürdüm . On sekkiz yéshimda alte jüp soghdatqa

25 . Esker chiqardim . Shundaq qilip ( saghraq ) xelqini meghlub qildim . Tabghachning tutuqi wang besh tümen esker (bashlap) keldi . Bir muqeddes bulaqta ( ular bilen ) urush qilduq . U qoshunni u yerde yoqattim . Yigirme yéshimda , basmil iduqut öz uruqimizdin idi . Ular tartuqchilardin ewetmigenligi üchün'ulargha yürüsh qildim . Q ...(B) ularni boysundurdum . Nurghunlighan ( oljilarni ) öyge yötkettim . Yigirme ikki yéshimda tabghachqa

26 . Yürüsh qildim . Chacha san'ghunnng sekkiz tümen leshkiri bilen urush qildim . Qoshunni u yerde yoqattim . Yigirme alte yash waqtimda , jiq xelqi qirghizlarbilen birge biz bilen düshmenleshti , kem deryasidin ötüp yürüsh qildim . Orpende urush qildim . Qoshunni meghlub qildim . Az xelqni qolgha chüshürdüm .... Hemde ularni boysundurdum . Yigirme yette yéshimda qirghizlargha yürüsh qildim .

27 .Neyze qarni bésip kökmen téghidin halqip ötüp qirghizlarni uyquda bésiwaldim . Xaqani bilen songda téghida urush qildim . Xaqanni öltürdüm , shundaq qilip'élini aldim . Shu yili türkesh xelqighe altay téghidin éship , értish deryasidin'ötüp yürüsh qildim . Türkeshlerni uyquda bésiwaldim . Türkesh xaqan qoshunishiddet bilen keldi .

28 . Boljuda urushtuq , xaqanni , buyruqni , shadini u yerde öltürdüm ..... Ottuz yéshimda beshbaliqqa yürüsh qildim , alte qétim urushtuq ... Qoshunnipütünley yoqattim ... U yerdiki kishiler yoqitilatti ... Ular bizni teklipqilghili keldi . Buning bilen beshbaliq apettin qutuldi .

29 .Ottuz bir yéshimda qarluqlar ghem - endishisiz halda özige özi ghojabolghanda biz bilen düshmenleshti . Men tamagh digen muqeddes bulaq béshida urush qildim . Qarluqlarni öltürdüm . Shundaq qilip élini aldim ( ottuz ikki ) yéshimdaqarluqlar yighilip ( bizge qarshi turdi ) , men ularni öltürdüm . Toqquz oghuz'öz xelqim idi . Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ,

30 .Ichide ghum saqlighanliqi üchün biz bilen düshmenleshti . Bir yil ichidetöt qétim urush qildim . Deslepte toghu shehride urush qildim . Qoshunum toghladeryasidin üzüp ötüp , ularning qoshunini yoqatti . Ikkinchi qétim andarghudaurush qildim ... Qoshunni meghlub qildim . Üchinchi qétim chush digen bulaq béshidaurush qildim . Türk xelqi ikkilinip qaldi .

31 . ......................................

32 . Ehwal yamanlashqan idi . Bir qoshuni urushqa chiqqan idi . Yene bir qoshunixan ordisida qaldurulghan idi . Üch oghuz qoshuni bésip keldi . Ular (bizni) hujum bilen alghili keldi . Singar qoshuni urushqili keldi ... Biz az iduq . Qiyin ehwalda iduq . Oghuz .... Tengri küch - quwwet bergenliki üchün ( ularni ) ashu yerde tarmar qildim .

33 . Tengri saqlighanliqi üchün , men tirishqanliqim üchün türk xelqi ghelibeqazandi . Men we inim bashlamchiliq bilen tirishmighan bolsaq türk xelqi ölgenbolatti . Türk begliri we xelqi siler ashundaq oylanglar we ashundaq bilinglar !oghuzlar tartuqchilarni (?) Ewetmigenligi üchün men ulargha esker chiqardim .

34 . Orda we qurulushlirini xaniweyran qildim . Oghuzlar toquz tatarlar bilenbirliship hujum qilip keldi . Aghu digen jayda ikki chong urush qildim .Qoshunnimeghlub qildim , élini aldim . Men ashundaq tiriship , tengri saqlighanliqi üchün'özem ottuz üch yéshimda .... Ular üstige otolog.....

35 . Béqiwatqan batur xaqan aldida xataliq ötküzdi . Üstimizdiki tengrimuqeddes yer , su (ilahi) we ejdadim xaqanning rohi xoshal bolmighan bolsa kérek . Toqquz oghuz xelqi yer - süyini tashlap tabghachqa bardi . Ular tabghach , yene buyerge qaytip keldi . Men ularni baqay dep oylap ..... Xelq ...

36 . Jinayet ötküz .... Jenub tabghachqa ularning ataq - abroyi qalmidi . Buyerde manga qul boldi . Men özem xaqanliqqa olturghunum üchün , türk xelqiniqilmidim . Men döletni qanun - tüzümni yaxshi (bashqurushqa) tirishtim ... Birliship

37 . U yerde urush qildim . Qoshunni meghlub qildim . Boy sun'ghanliri boy sundi (méning) xelqim boldi . Ölgenliri öldi . Sélin'ga deryasini boylap töwenlep , qaraghin digen qisangda ordisi we qurulushlirini xaniweyran qildim ...Ular taghqachiqti. Uyghur ilteber yüzche er bilen sherqqe qéchip ketti ....

38 . ... Türk xelqi ach qalghan idi . Men ularning yilqilirini qolgha chüshürüp'ularni baqtim . Ottuz töt yéshimda oghuzlar qéchip kétip .... Tabghachqa qoshuldi . Men ulunup esker chiqardim .... Oghullirini , qizlirini qolgha chüshürdüm .

39 .Ikki iltebirning xelqi ..... Tatas xelqi xaqanigha béqindi . Elchiewetmigenliki we hal - ehwal sorimighanliqi üchün men yazda ulargha yürüshqildim . Xelqni uyerdin meghlub qildim . Yilqisini ... Qoshuni yighilip keldi .

40 ...... Téghida ... Burunqi yurtida olturaqlashti . Jenubtiki qarluqxelqlerge yürüsh qilish üchün , yamtardonni ewettim . U bardi .... (Qarluq) ilteber yoqitiliptimish , inisi bir qorghan'gha ( qéchip ketkenmish )

41 . Tartuqchilar kelmidi . Ularni jazalay dep yürüsh qildim . Muhapizetchilerbashlighi ikki , üch kishini bashlap qéchip ketti . Addi xelq xaqanimiz keldi depmedhiye oqudi . ( ? ) ... Gha unwan berdim . Emili kichiklerni

Jenub terep


1 . Tabghachning on yette ming atliq eskirini birinchi küni yoqattim . Ikkinchiküni piyade eskerlerni yoqattim . Biz ... Éship bardi

2 . ..... Qétim esker chiqardim . Ottuz sekkiz yéshimda etiyazda qitan'gha yürüshqildim ....

3 . ..... Men ... Yoqattim . Oghulliri , qizliri , yilqisi we mal - mülkini

4 . Bu .... Ayallargha ölüm jazasi berdim ....

5 . Bar ....

6 . Urush qildim ......

7 . .... Berdim (?) Baturli olturup balbal qilip berdim . Yéshimda tatabi xelqiqitandin ayrilip chiqti ..... Tungker ....

8 . Qugh san'ghun on tümen esker bashlap keldi . Tungker téghida ulargha hujum qildim . Üch tümen eskerni öltürdüm . Bir tümen eskiri ...

9 . Tatabiyoqitildi . Chong oghlum aghrip ölgende qugh san'ghunni balbalqilip tiklidim . Men on toqquz yil shar boldum , on toqquz yil xaqan boldum . Döletni bashqurdum ottuz bir ....

10 . Türklirimge , xelqimge nurghun yaxshi ishlarni qilip berdim . Mushundaqtirishiwérip atam xaqan shu yili oninchi ayning 26 - küni qaza tapti . Tongguzyili beshinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitini qildurdum .

11 . Buqaq tutuq dadisi lisun digen chong san'ghun besh yüz erni bashlap keldi . Mezzilik ... Altun kümüshlerdin nahayiti köp keltürdi . Ölüm resmiyiti üchün ( ishlitishke) iriq we shamlarni keltürüp tikip berduq . Sendel yaghichidinkeltürüp öz ....

12 . Munchiwala köp xelq chéchini kesti . Qulighi we yüzini qiyma - qiyma qiliwetti . Ular minishkila ishlitidighan nesillik at , qara bolghut , kök tiyinlerdinhisabsiz keltürüp , hemmisini ölüm resmiyitige teqdim qildi .

13 . Tengridek tengri yaratqan türk bilge (xaqan) ni méning sözüm , atam türkbilge xaqan textte olturghinida , türk hazirqi begliri , shimal tereptiki kolchongbashchilighidiki tolis begler

14 . We shadapiq begler , ong terep (jenub) tereptiki taman tarxan tunyuquq boylapaghatarqan we boyoruq ... Ich buyruq sepeg köl tékin bashchiliqidiki herqaysibuyruqlar , mushundaq köp hazirqi begler atam xaqan'gha intayin ....

15 . Intayin maxtidi . (?) .... Türk begliri bilen xelqi bilen birge intayinmaxtidi . Atam xaqan ( qaza tapqanda ) türk begliri we xelqliri éghir tash weyoghan yaghachlarni ekeldi , özem üchün mundaq .....



Shimal terep ( b )


( 1-8- Qurliri köl tékin abidisining jenub teripidiki 1 - 11 - qurliri bilen'oxshash )

8 . ( Atam )

9 . Xaqan , tagham xaqan textte olturghanda , tün tereptiki shunchila köp xelqlerniteshkilligenmish .... Tengri saqlighanliqi üchün , men textte olturghanda , tüntereptiki xelqlerni teshkillidim . Tertipke saldim .... Qildim ..... Intayindaghdughiliq toy merikisi ötküzüp , qizimni türkesh xaqan'gha yatliq qildim .

10 . Yene intayin daghdughiliq toy merikisi ötküzüp türkesh xaqanning qizinioghlumgha élip berdim .... Béshi barlarni bash urdurdum , tizi barlarnitizlandurdum . Üstimizdiki tengri astimizdiki yer - zémin saqlighanlighi üchün .

11 . Körüp baqmighan , anglap baqmighan xelqler sherqte kün chiqishqiche , jenubtatabghachqiche , gherbte kün pétishqiche , shimalda , otturisighiche bolghan shundaq kengzéminda olturaqlashti . Türklirim üchün altun , kümüsh , meshütlük yipek , ashliqtin chiqirilghan ichimlik , minishkila ishlitidighan at we ayghir qara bolghun .

12 . Kök tiyinlerni tépip berdim .... Ularni ghem - endishisiz qildim . Üstimizdiki tengri küchlük ....

13 . Ularni béqinglar ..... Qaldurmanglar ! ..... Türk begliri , türk xelqim .... Siler özenglarning xaqanidin , béginglardin .

14 . Yer - süyünglardin ayrilmanglar , bext körisiler , ghem - endishisiz ötisiler ! japa chekmeysiler .... ( Shundin ) kéyin tabghach xaqanidin köp musunkarlarnikeltürdüm . Ular méning sözümni yandurmidi . Orda musunkalirini ewetti . Ulargha heywetlik qurulushlarni saldurdum . Ichi - téshini neqishlettim . Tashyasattim . Könglümdiki sözlirimni oydurdum .

15 . On oq ewlatliridin tartip yat uruqlarghiche buni körüp bilgeysiler ! menggütash yasatturdum .... Sözlirimni oydurdum .... U tash qurulushini .....



Gherbiy jenub terep ( n. Sh )


Bilge xaqan (abidi) tékistini menki yollugh tékin : yazdim . Bunche köp qurulush , neqqash we sen'et boyumlirini (?) Bilge xaqanning jyen oghli menki yollugh tékinbir ay töt kün olturup yézip chiqtim . Zinnetlidim ....



Sherqiy jenub terep


Kök ongini boylap yürüsh qilip , kéche - kündüzlep yette kéche - kündüzde men susiz (chöllerni) késip ötüp choraqqa yétip bardim . (Bulangchilargha) kechke tégip ....



Gherb terep (sh)


1 . Türk üstide ( olturghan anam )

2 . Bilge xaqan ( qaza tapti ) (?)

3 . Yaz bolsa üstimizdiki ( tengri )

4 . Dumbighi ( yaki tüwriki ) ning daranglishi (yaki qarsildishi)

5 . Taghdiki bughining chiqirishidek

6 . Hesretlinimen . Atam xaqan

7 . Qéshini özem ornattim .

Tunyuquq menggü téshining gherbiy yüzi

Tékst terjimisi :

1)Bilge*tunyuquq men ozüm tabghach *élide ostüm .(U zamanlarda)türk xelqi tabghachqa qaraytti .
2)Türk xelqining xani bolmighanliqi üchün tabghachtin ayrildi we (ozlirige)xan tiklidi .(Kéyin)xaqanini tashlap yene tabghachqa tewe bolup qaldi .Tengri mundaq digen iken :silerge xan berdim ,
3)Xaninglarni tashlap ,tabghachqa yene tewe bolghanliqinglar üchün tengri silerge olüm berdi .(Shunga)türk xelqi oldi , halak boldi , yoqaldi .Türk sir *xelqi yéride
4)Boy adem qalmidi ,ormanliq we tagh-dalilardaqalghanliri yighilip yette yüz boldi .Bularning ikki ülüshi atliq ,bir ülüshi piyade idi .Bu yette yüz kishini bashlap yürgüchi
5)Qoshun ulughi shad * idi . U manga (qoshunimizgha )qoshulghin , didi. Qoshulghan kishi menki bilge tunyuquq idim. Men uni xaqan qilay didim. Men mundaq oylidim :oruq buqa bilen sémiz buqa yiraqta
6)Usüshse, oruq buqa bilen sémiz buqini ayriwalghili bolmaydu .Men ashundaq oylidim .Shundin kéyin tengri mangaeqil bergenliki üchün men uni xaqan bolushqa dewet qildim .Bilge tonyuquq boylabaghatarqan
7)Ilteris qaghan bilen birlikte ,jenupta...............Sherqteqitanlar*,shimaldaoghuzlardin kop oltürduq. Bilgesi leshker bashliqi menla idim .Biz choghay qozi we qara qumda olturaqlashqan iduq
8)Kiyik yep ,toshqan yep kün kechürettuq. Xelqning qarni toq idi . Düshmenlirimiz etrapimizda qushlardek kop idi . Biz jansiz haywandek iduq .Shundaq olturghinimzda , oghuzlardin charlighuchi keldi.
9)Charlighuchining sozi mundaq idi:toqquz oghuz (xelqi)ustide xaqan olturuptu , u tabghachqa quni sen'günini*qitan'gha,tungra semni(elchilikke)ewetiptu . Ular mundaq sozni élip bériptu :azghine türk xelqi
10)Heriketlinip yürüwétiptu , ularning xaqani batur iken, meslihetchisi danishmen iken .U ikkisila bolidiken sen tabghachlarni qirip tashlaydu ,sherqte qitanlarni qirip tashlaydu , biz oghuzlarni
11) Qirip tashlaydu, tabghachlar,siler jenuptin téginglar !qitanlar, siler sherqtin téginglar!men shimaldin tégey!türk sir xelqi yérigexan yolatmayli , mumkin bolsa ,ularni yoqitayli !
12)U sozni shtip tüni uyqum kelmidi , kündüzi olturghum kelmidi .Andin kéyin xaqanimdin otündüm:tabghach,oghuz,qitan bu üchi birlishiwalsa,
13)Biz tayanchisiz qalimiz , ichki tashqi jehettin düshmen'ge tutulimiz .Yuqqa nersini égish asan, inchike nersini sundurushmu ongay .Yuqqa qélin bolup ketse, uni égish teske chushidu ,inchike
14)Tom bolup ketse uni sundurush teske chushidu . Sherqte qitanlardin , jenupta tabghachtin , gherptequrdandin ,shimaldin oghuzlardin bolup ikki -üch ming kishilikqoshun kélishi mumkin . Men (xaqanimgha )shundaq didim .
15) Xaqanim men ozem- bilgetonyuquqning otün'gen otünchumge qoshuldi ."Oz konglüngcheish qiliwer" didi. Kok ongdin yuqirilap qoshunni otuken taghqa bashlidim . Oghuzlar inek kulukliri bilen toghla deryasidin keldi .
16)Ularning eskiri üch ming iken , biz ikki ming iduq . Soqushtuq , tengri saqlidi ..............Tarmar qilduq . Ular deryagha chüshti . Qaytish yolida yene ularning nurghuni oldi . Shundaq kéyin oghuzlarning hemmisi keldi .
17)Turk xaqanining, turk xelqining otukende turuwatqanliqini , menki bilge tonyuquqning otukende turuwatqanliqini anglap , jenuptiki xelqler we gherptiki , shimaldiki , sherqtiki xelqlerning barlighi kélishti.
18)Biz ikki ming iduq , ikki qoshun boldi . Turk xelqi xelq bolghandin , turk xaqani texitke olturghandin buyan sendung sheherlirige derya - déngizlargha tégip baqmighan idi. Xaqanimgha otunüp qoshun tarttim .
19)Leshkerlirimni sendung sheherlirige we derya -déngizlargha hujum qildurdum ular yigirme üch sheherni weyran qildi . Buyurtlar xarabilargha aylandi . Tabghach xani dushminimiz idi . On oq xaqani dushminimiz idi .
20)Buningdin bashqa qirghiz kuchluk............Xaqanimu dushminimiz boldi .Bu uch xaqan meslihetliship , ltun (altay)téghida uchrashmaqchi boptu . Ular mundaq meslihetlishiptu :biz sherqtin turk xaqanigha qoshun chiqirayli, uninggha esker chiqarmisaq ,
21)Ularning xaqani batur , eqildari danishmen iken , axiri bir küni bizni beribir yoqitidu . Ucheylen qoshun chiqirayli , uni yoqitayli , diyishiptu . Turkesh xaqani mundaq deptu : méning xelqim uyerge baridu .
22)Turk xelqi heqiqeten bulghinip( qalaymiqanliship )ketti .Uning ustige oghuzlarmu tarqilip ketti . Bugepni anglap tuni uyqum kelmidi , künduzi olturghum kelmidi . Shuchaghda, men :
23)...........Aldi bilen qirghizlargha urush qilsaq yaxshiraq bolidighan oxshaydu , dep oylidim . Kogmen (téghi) gha baridighan yol birla iken . Uni qar qapliwaptu dep anglap , bu yolda mangsaq bolmasmikin didim . Yolchi izdidim . Cholgidiki az puqrasidin birni taptim .
24)Az yérige baridighan yolning ani * deryasigha yéqin ikenligini , peqet birla at bilen méngishqa bolidighan tar yol ikenligini anglap ,men uningdin yene sorisam , u burun bir atliq kishining buyol bilen mangghanliqini éytti. U yol bilen mangsaq bolidiken didim . Oylandim , xaqanimdim
25) Otundum . Qoshun chiqarttim . At bilen deryadin otunglar , didim . Aq termel deryasighiche yurush qildurdum. Atlargha minip , , qarlarni bosup mangduq . Atlarni yétiletküzüp , tayaqqa tayan'ghuzup piyade taqqa chiqarghuzdum . Serkerler
26)Qar-muzlarni achti , biz ormanliq choqqilardin ashtuq . Nachayiti mushkülde taghdin chüshtuq . On kéche - künduz tagh yénidiki tosalghularni egip yurup mangduq . Yolchi adashqachqa boghuzlandi . Xaqanimiz ensirep téz ménginglar didi .
27)Biz ani deryasigha yétip barduq . U deryani boylap towen'ge mangduq . Yolda qoshunni sanash üchün attin chüshürduq , atlarni derexlergebaghlap qoyduq ..........Tünni tün dimey , kündüzni kündüz dimey shamaldek téz yurduq . Qirghizlarni uyquda bésiwalduq.
28)Biz neyze bilen .........Ni achtuq .Uchaghda ularning xaqani we leshkerliri toplinip boptiken . Urushtuq ,sanchishtuq ,xaqanini olturduq . Qirghiz xelqi xaqanimizgha boy sundi , yukundi . Biz yanduq . Kogmen téghini egip ,
29)Qirghizlarningkidin yanduq . Turkesh xaqanidin charlighuchi keldi . Uning sozi mundaq idi ::biz sherqtin turk xaqanigha leshker chiqarmisaq , ulargha yurush qilmisaq , ular bizni olturidu , ularning xaqani batur ,eqildari danishmen iken . Axiri birküni
30)Bizni olturidu deptu .Turkesh xaqani yolgha chiqip boptu ,bularning ichide tabghach eskerlirimu bar iken . Bugeplerni ishtip , xaqanim : men oyge bérip kéley ,
31)Xotunum qaza qiptu, uni depne qiliwétey , siler qoshunni bashlap ilgirlewéringlar , altay téghigha orunlishinglar ,inel xqan bilen tardush shad leshker béshi bolup ilgirlisun . Didi. U menki bilge tonyuquqqa mundaq didi:
32) "Sen bu qoshun'gha yétekchilik qil . Qiyin shlarda oz konglungche qarar chiqiriwergin ! men sanga yene nime dey ? Eger ular kélip qalsa , xewerchilerni kopeytkin , kelmise til (esir)tutup sozini toplap turghin "didi . Biz altun téghida olturaqlashtuq.
33)Üch paylaqchi qaytip keldi ,ularning sozliri oxshash idi : on oq xaqani qoshun chiqiriptu , on oq qoshunliri putunley qozghiliptu . Ular biz yaris tuzlenglikide toplinayli diyishiptu . Busozlerni ishtip xaqan'gha melum qildim . Qandaq qilsam bolar ?Dep turghinimda yene jawap keldi :
34)Orninglarda turuwéringlar , atliq qarawullarni yaxshi uyushturunglar digen geplerni bogu xaqan manga ewetiptu . Lékin u apatarqan'gha yene :"bilge tonyuquq yaman adem , qara niyiti bar
35)Eger u qoshun chiqirimen dise unimanglar "dep mexpi gep ewetiptu . Busozlerni ishtip qoshun chiqardim .Biz altun taghning yolsiz jayliridin ashtuq , éritish deryasining kéchiksiz jayliridin kéchip ottuq . Biz tun boyi ilgirliduq . Bolchu gha tang yorughanda tegduq .
36)"Til "kelturuldi , u yaris tuzlengligide on tumen esker toplandi didi . Bu sozlerni ishtkendin kéyin beglerning hemmisi :
37) Yanayli ! sap nomus ela ( shereplik meghlup bolghan yaxshi)!didi. Menki bilge tonyuquq ulargha :"biz atun téghini éship , értish deryasidin
38)Otup kelduq . Kelmigimiz qiyin'gha chushti . Kelginimizni ular tuymidi . Tengri , umay , muqeddes yer -su bizge medet béridu . Biz yene nimishqa tézip kétimiz ?!
39)Ularning adimining kopligidin nime uchun qorqup kétimiz ? Adimimizning azliqi tupeyli ulardin yéngilip qalattuqmu ? Tégeyli!" didim . Tegduq . Yéngip chiqtuq . Ikkinchi küni ular yene keldi .
40) Ular ottek qizip keldi . Soqushtuq , ularning ikki qanattikiliri bizningkilerdin singarche(yérim hesse) kop idi . Tengri saqlighanliqi üchün , ularning kopligidin
41) Qorqup ketmiduq . Soqushtuq. Tardush shad jengge qatnashti . Biz yengduq . Xaqanini tuttuq . Yabghusi we shadi
42) Shuyerde olturuldi .Ellikche adimini tuttuq .Shukéchisi herqaysi qebililerge elchi ewettuq . Buxewerni ishtip on oq begliri we xelqi putunley
43) Keldi , yukundi el bolghan begler we xelqlerni teshkillewatqinimda, ularning bir qismi qéchip ketti . Ularni qoghlashqa on oq eskerlirini chiqarttim .
44) Bizmu esker chiqarduq .Ularning keynidin tap bésip mangduq . Yinchu(ünche)deryasidin otup , "tinsi oghli* " dep atilidighan muqeddes aq taghdin ashtuq .
45) Taki tomor qapqighiche * barduq . Qoshunni shuyerdin yandurduq . Inel xaqan ..............Saqa *tezik * toqri *
46) We shu yerde olturaqlashqan asuq bashchiliqidiki soghdaq xelqlirining hemmisi el boldi, yukundi .........Türk xelqi tomur qapqigha
47) We "tengri oghli "dep atilidighan taqqa ezeldin tégip baqmighan idi . Menki bilge toyuquq u yerge yürüsh qildurghanliqim üchün
48) Ular (soghdaqlar)sansizlighan sériq altun , aq komüsh , qiz ayallarni ,ésil éger- jabduq we ünche - merwayitlarni keltürdi . Ilteris xaqan dana bolghanliqi üchün ,
49) Batur bolghanliqi üchün tabghach bilen on yette qétim soqush qildi , qitanlar bilen yette qétim soqushti . Oghuzlar bilen besh qétim urush qildi . Shu chaghdimu eqildari
50) Yenila men idim , yaghichisi(teshkilligüchisi)yenila men idim . Ilteris xaqan'gha , türk bogu xaqan'gha , türk bilge xaqan'gha .........
51) Qapaghan qaghan yigirme yette yash waqtida, men qapaghan qaghan'ghayardemliship uni texitke olturghuzdum . Tünliri xatirjem uxliyalmidim ,
52) Künduzi xatirjem olturalmidim . Qizil qanlirimni toktum , qara terlirimni aqturdum . Men (dolet)ishliri üchün küchümni qoshtum . Men ozem yene atliq qoshun chiqardim .
53) Men orda qarawullirini () kéngeyttim .Yénip - yénip turghan dushmenlerni boy sundurdum . Xaqanim bilen birge (köp qétim)jengge qatnashtim . Tengri saqlidi .
54)Men türk xelqi ziminide toluq qorallan'ghan düshmenlerni mangdurmidim . Belgisi bar atlarning hemmila yerde chépip yürüshige yol qoymidim . Ilteris xaqan tirishmighan bolsa ,
55) Uninggha egiship , men tirishmighan bolsam , dolet we xelq yoq bolghan bolatti . U tirishqanliqi üchün , uninggha egiship , men tirishqanliqim üchün ,
56) Dölet yenila dölet boldi ,xelq yenila xelq boldi . Özem qéridim . Ulugh boldum . Her qandaq yerdiki xaqanliq xelqlerde
57) Mendek adem bolidiken , ularda nime ghem bolsun .
58) Türk bilge xaqan élige , menki bilge tonyuquq (bu menggü tashtiki sözlerni ) yazdurdum .
59) Ilteris xaqan tirishmighan bolsa , men özem - bilge tonyuquq tirishmighan bolsam , men bolmighan bolsam ,
60) Qapaghan qaghan we türk sir xelqi tupriqida xelq adem - insan bolmighan bolatti .
61) Ilteris xaqan we menki bilge tonyuquq tirishqanliqimiz üchün qapaghan qaghan we türk sir xelqi mushundaq yashap qalalidi .
62) Türk bilge xaqan türk sir xelqini , oghuzlarni baqmaqta .
Menggü tashtiki sözlerge izahat :

Tabghach --- menggü tash tékistliride xas tang sulalisini körsitidu .

Sir --- türk qebililirining birining nami .

Shad --- mensep , emel nami .

Sen'gün --- qedimqi türk tilida jiyangjünni shundaq atighan .

Otuken téghi --- türk xelqi ezeldin choqunup kelgen muqeddes taghlarning biri . Orxun deryasining yuquri éqimigha toghra kélidu .

On oq xaqani --- gherbiy türk xaqanini körsitidu .

Turkesh --- turk qebililirining birining nami .

Az --- yette su etrapida yashighan türkeshlerning bir qewmi .

Tinsi --- xenzuche tiyen zi (tengri oghli ) din kelgen .

Tomur qapigh --- semerqend bilen belx arisidiki boz qala téghining etrapidiki muhim otkel .
Bayanchur qaghan menggü téshining terjimisi

Shimaliy teripi

1. Tengridin bolghan el'etmish bilge qaghan ... Tölis ...
2 . Ötüken etrapi éli ikkisining otturisida olturidiken . Süyi sélin'gaderyasi iken . U yerde qalghan xelq ...
3 . On uyghur we toqquz oghuzlarning üstide yüz yil olturup , ..... Orxunderyasi ....
4 . Ellik yil olturghaniken ..... Türk élige yigirme alte yéshimda .... Uchaghda boyla ....
5 . Ular ( u jaydin ) qaytip keldi . Toqquz oghuz xelqini térip yighip aldim . Atam köl bilge qaghan .......
6 . Qoshun bilen atlandi . Méni mingbéshi qilip ewetti , aldi ( sherq ) terepkebérip keyre ( kayra ) ning sherqidin yan'ghiche .....
7 . Boysundurup yene yürüsh qildim . Keyri yaki üch bürkü ( burku) dégen jayda qaghanning qoshuni bilen qoshuldum . U yer ....
8 . Qoghlidim , ular qara qumdin ötüp kögür ( kogur) de , kömür tagh (komur tagh) da yar (yar) deryasida üch tughluq türk xelqi ...
9 . Uzmish tégin (ozmix tigin) qaghan boluptu , qoy yili yeni 743 - yilida men yürüsh qildim . Ikkinchi qétimqi urushni birinchi ayning altinchi küni qilip , uzmish téginni ....
10 . Tuttum . Xanishni u yerde qolgha chüshürdüm , türk xelqi shuningdin étibarenyoqaldi . Kéyin toxu yili yeni 745 - yilida xelq ... Toyup ...
11 . Üch qdrluq könglide yamanliq oylap qéchip ketti . Gherbtiki on oq xelqige ( yeni gherbiy türklerge ) qoshuldi .
Tongguz yili yeni 747 - yilida tarmar qildim ... Tay bilge tutuqni .....
12 . Yabghu dep atidi . Kéyin atam qaghan qaza tapti . Addiy xelq qilin'ghan ..... Sanchidim .
Sherqiy teripi
13 . Tuttum ..... U chaghda men büke gük (bukaguk) dégen jaygha yétip bardim . Kechqurun künpatqanda urush qildim . U yerde sanchidim . Ular kündüzi qéchip kétip , kéchisitoplandi . Büke gükte sekkiz oghuz , toqquz tatarlarni qaldurmiduq . Ikkinchiküni kün chiqqanda ,
14 . Urushtum . Qul dédeklirim , xelqimni tengridin we zémin saqlidi . U yerdeneyze sanjidim . Gunahkar mötiwerlerni tengri ( manga ) tutup berdi . Lékin'addiy xelqni yoqatmidim . Öy - bésatini , mal - mülkini yilqilirinibuliwalmidim . ( Ularni ) jazalidim . ( Lékin ) ularni ( burunqidek yashawérishke ) yol qoydum . Siler öz xelqim dédim . Manga egishiip kéliwéringlar dédim . Men'ularni qaldurup qoyup kettim . Ular kelmidi . Men yene
15 . Qoghlidim . Burghu (burghu) da yétishiwélip zerbe berdim . Tötinchi ayning toqquzinchi küniurushtum . Shu yerde sanchidim . Yilqilirini , mal - mülüklirini , qizlirini , xatunlirini keltürdüm . Toqquz tatarlarning hemmisi keldi . Sélin'ga deryasininggherbiy , yilun deryasining jenubidin tartip , ship béshighiche qoshun orunlashturdum .
16 . Ular kergu , saqish we ship béshi arqiliq keldi ..... Qoshunlarni sélin'gaderyasighiche orunlashturdum .... 5 - Ayning 29 - küni urushtum . U yerdesanchidim . Ularni sélin'ga deryasigha qistap zerbe berdim . Ularni tarmar qildim . Köpchiliki sélin'ga deryasining töwendiki éqinini boylap qéchip ketti . Mensélin'ga deryasidin kéchip ötüp , dawamliq qoghludum . Urushta on erni qolghachüshürdüm . ( Ularni bérip méning yarliqimni jakarlashqa ) ewetip :
17 . << تاي بىلگە تۇتۇقنىڭ رەزىللىكى تۈپەيلىدىن ، بىر ئىككى باشلىقنىڭ رەزىللىكىتۈپەيلىدىن مېنىڭ ئاددىي خەلقىم ھالاك بولدۇڭلار ، ماڭا بېقىنساڭلار ھالاك بولمايسىلەر . >> Dédim . " Qaytidin manga küch béringlar " dédim . Ikki ayküttüm , kelmidi . Sekkizinchi ayning birinchi küni qoshun chiqirip zerbebérey dédim . Qoshun yolgha chiqiwatqanda , bir atliq charlighuchi kélip : " düshmen kéliwatidu " dédi . Ular bashliqi bilen düshmenlik niyette keldi . Sekkizinchi ayning ikkinchi küni achigh altir kölide qasuydin ötüp urushtum . U yerde ( neyze ) sanchidim . Dawamliq qoghlap zerbe berdim . Shu ayning on beshinchi küni keyre bashi we üch bir küde tatarlar bilen qattiq jengqildim , xelqning yérimi
19 . Boysundi . Yérimi .... Gha kirdi . U yerdin qaytip keldim . Ötüken téghidaqishlidim , düshmendin qutulup erkin turmush kechürdüm . Ikki oghlumgha yabghu , shad namini berdim . Tardush , tölis xelqige hökümran qildim . Shundaq qilip , yolwas yili yeni 750 - yili chiklerge yürüsh qildim . Ikkinchi ayning on tötinchiküni kem deryasida urush qildim .
20 . Shu yili ... Boysundi . ....
Aq ordini yasattim , orda témini yasattim . Yazda shu yerde yazlidim . Belgemni , pütügümni oydurdum . Shundaq qilip , shu yili küzde sherqqe yürüshqildim . Tatarlarni soraqqa tarttim . Toshqan yili yeni 751 - yili
21 . Beshinchi ayghiche ..... Ötüken téghining otturisida éngiz (engiz) béshida , muqeddes bulaq béshining gherbide , bash we toqushqoshulidighan jayda yazlidim . U yerde orda saldurdum . Orda témini yasattim . Men ming yilliq tümen künlük ( yeni menggülük ) pütük we belgemni yésitashqa yazdurdum . Mustehkem tashqa oydurdum .
22 . Toqquz oghuz .... Begliri keldi .... Düshmenleshti . Ögünbeg we qarabuluqta turushluq qirghizlargha adem ewetip , " siler qoshun tartip chiqiringlar , chiklarnimu chiqiringlar " deptu . " Diqqet qilinglar , ormanliqta
23 . Uchrishayli " deptu . Ötüken .... Deptu .... Toqquzinchi küniqoshun chiqardim . Tutuq béshi bilen chiklargha ming adem ewettim . Ularning'ittipaqchilirining bérige az sandiki ademlerni ewettim . "Siler pexesbolunglar " dédim . Qirghiz xani kögmen ( téghi )
24 . Ichidiki chédirda iken . Atliq paylaqchisini ittipaqdashliriningkigeewetiptu . Lékin méning ademlirim yéngip , til qilip tuutptu . U ( tutulghantil ) :
25 . Qaghan'gha ittipaqdashliri keldi , qarluqlar kelmidi deptu . Qarluqlar kemderyasi..... Értish deryasining arqar bash dégen yérini muz qaplap ketkenlikiüchün arqamishning töwen yénidin sal sélip öttüm . On birinchi ayning onsekkizide ulargha uchridim .., Bolchö ( bolchu ) dégen jayda üch qarluqlarni
26 . Meghlub qildim . U yerdin qaytip keldim , méning ming adimim chik xelqinisürüp keldi .... Siz béshidiki pasilim ichide ( öyümde ) yazlidim . U yerdetengrige tawap qildim . Chik xelqige tutuq ewettim we ishyara tarqanlarniewettim ..... Er keldi . Qazluq ( qazluq ) kölide
27 . Ular ( taghda ) düshmen .....
Dep chuqan sélip keldi . On beshinchi küni .... Tayghan (tayghan) kölide qoshunlarni toplidim . Aldin yürerqisimlirini ewetim . Erler keldi . Qara botaliqtin ötüp düshmenni kélishkemejbur qildi . Men aldida yürüsh qildim .... Boldi . U ( basmillardin bolghan'ademni körsitidu ) qarluqlargha
28 . Adem ewetiptu . " Ichki we sirttin qapsayli " deptu . Basmillar ( biz bilen ) düshmenliship , turalghuyimgha bésip keldi . Ularni boysunduralmidim . Sirtta üch qarluq , üch tatar ... Türgesh ... Ötükende ... Men
29 . Zerbe berdim . Beshinchi ayning yigirme altisi soqushtum . U yerde sanjidim . Ichüy deryasidin ötüp ..... Kün chiqqanda sanchidim , andin kéyin türgeshlerqarluqlarni we ularning mal - mülkini buluwélip turar jaylirigha qaytiptu . Méningturar jayimghimu bériptu ....
30 . .... Düshmen boldi ...... Turup yérige bardi . Ularni qoghlap ... Sekkizinchiayda yolgha chiqtim . Men öyümni ersegun (arsagun) de yular (yula) köli boyida orunlashturdum . U yerdinqoghlap mangdim .....
31 . Basmillarni qaldurup ....... Ayning yigirme birinchi küni qarluqlarni ... Yoghra tüzlenglikide , eskerlirige neyze sanchidim . Öyi on kün ilgiri qéchipkétiptu . U yerdin qoshunlirimni qayturup keldim .....
32 . On birinchi küni ... Sanchidim . Men öz xelqim arisigha qaytip keldim . Irlun (irlun) we talaqimin (talaqimin) da qoghlap yettim . Burun tabghachtiki oghuz we türk xelqi ( ulardin ayrilip ) yolgha chiqiptu . U yerde qoshuldi . U yerde begler .....
33 . Méning qoshunum besh yüz kishilik toluq qorallan'ghan piyade esker bir ikkiqétim bésip keldi . U jayda tengri we yer dédek qullirimni , xelqimni saqlidi . U yerde neyze sanchidim .
34 . U yerde xelqler boysundi .... Qéchip qarluqlargha qoshuldi . U yerdin qaytipkélip , orxun deryasi bilen baliqliq ( balighligh) deryasi ning qoshulush jayida qaghan ordisisaldurdum , ordini .....
35 . On birinchi ayning yigirmisi qara bulaqning sherqide soqaq yolida chégil tutuq .....
36 . Tughurghu deryasidin ötüp neyze sanchidim . Qarluqlar , basmillar ... Yighilip ....
37 . Chüshtüm ..... Basmilgha ....
38 . .... Tosulup qaptu ... Bilmes .... Hemmisi qéchip pétirap ....
39 . Men saldim . Bunche köp pütüklerni ... Menggü tash tékistlirini yashdurdum .
Gherb teripi
40 . Keldi ..... Qiarluqlar qayta musteqil ... Shundaq qilip , sekkizinchi ayning'üchinchi küni yürüsh qildim , qarluqlarning tiriklirining hemmisi türkeshlerge keldi . Qaytip ketkendin kéyin ,
41 . Oninchi ayning ikkisi bardim . ...... Dégini üch ........ Zerbe berdim . ( Qaytip ) keldim . Shuningdin tartip basmil we qarluqlar yoqitildi . Qoy yiliyeni 755 - yilida
42 . Yazlidim .... Tabghach xani .... Qaghan bériptu . Biri qizi , sekkiz oghliniesirge aldim . Qaytip keldim .... Ikki ( qisim ) xelqini élip ... Ötükende ... Zerbe berdim .... U yerde olturaqliship , mingdek eskerni (?) Ewettim . Bext yaritidighan tughini ....
43 . U yerde ..... Xelqni ..... Ikkinchi ayning altisi öyümge chüshtüm . Toxuyili yeni 757 - yilida bériptu ......... Yoqitiptu . Shundaq qilip keldi .
44 . Ikki qizini sowgha qilip bériptu ...... " Gépingizni yirmay " dédi . " Xata ish qilmay " dédi . ( Lékin ) boysunmidi ..... Soghdaq we tabghachlargha sélin'ga deryasida baybaliqni saldurdum .
45 . ..... ( Yigirmisi ? ) U yerdin qaytip bérip .... Üch tughni ..... Birlesh .... Yigirme biri ordini .... Yigirme üch u yerde neyze sanchidim . Yarish (yaris) we aghuligh (aghuligh) ariliqida
46 . .... Üch tümen .... Neyziligen yerde .... Oylaptu ... Ikkinchi ayning on'altisi üch tughluq
47 . Türk xelqi ... Sekkiz oghuz , toqquz tatar ... Xatun jyeni özbilge .....
48 . Ming yilqini qalduruptu . Bir tümen qoyni qalduruptu .
49 . ......
50 . ( Qoshun qomandani ) men ..... Éltebir , men ming yilqa , bir tümen qoynituttum .... Keltürdüm .
Térxin menggü téshi

Térxin menggü téshi mezkür yadikarliqning parchilirini deslep mungghul alimi s.Dorjisurén 1957-yili térxin deryasining térxinsagan köli (xan'gay taghlirining gherbiy shimali) etrapida tapqan. 1969-Yili bu jayda sowét tüürkshunasi s.Klyashtorniy teripidin élip bérilghan arxéologiyilik izdinishler netijiside, tashpaqa shekillikpostaméntqa ornitilghan tash pütükning bir parchisi tépildi. 1970-Yili yadikarliqning yene ikki faragménti (böliki, parchisi) ni arxéologlar n.Séréjaw we w.Wolkoflar tapti. Lékin mushu kemgiche tash pütükning yuquri qismi we tash pütük kzi kirgen arxéologiyilik kompléks (bir pütünlük) tépilmidi. Hazir tériin tash pütüki monggholiye penler akadimiyisi tarii inistitutida (ulan-batur) saqlanmaqta.Yéziq téksti bir waqitning ichide mongghul alimlieri m.Shinexu, b.Bazilxan hem lénin'graédliq alim gh.Klyashtorniy teripidin tetqiq qilinishqa bashlidi. Yadikarliqlarni oqush, terjime qilishning deslepki netijiliri hem uning asasliq alahidilikliri toghrisida klyashtorniy 1980-yili maqale élan qildi (<سوۋېت تۈركولوگىيىسى>, 1980-yil,3-san). Uning teklip qilghan terjimisi we sherhi mungghol alimliriningkidin tamamen perqlinidu. Chünki m. Shinex we b.Bazilxanlar mezkür yadikarliqning tékstini éniqlashta mongghul til normilirigha asaslinip, qedimiy uyghur yadikarliqlirini tetqiq qilishtin yiraq bolghan.
Térxin yéziqi heqqidiki kéyinki mulahizilerge (bezi tetqiqatlarda "taryat yéziqi" depmu atilidu) k.Séglidi, a.Rona tash, l.Bazén, talat tékin qatarliq alimlar qatnashti. Talat tékinning terjimisi we transkrippissiyisi s.Klyashtorniyningkidin perqlinidu. S.Klyashtorniyning maqalisi uyghurchigha terjime qilinipp, qahar baratning izzahliri bilen ürümchide neshr qilindi.
S.Klashtorniyning tekitlishiche térxin yéziqi qebirge qoyulghan yadikarliq bolmay, belki ikkinchi uyghur xaqani elletmish bilge xaqanning permani bilen ornitilghan zeper yadikarliqi bolup hésaplinidu. Uningda asasen el'etmish paaliyiti toghrisida skz bolidu. Mezkur yéziqning muellipi xaqanning ikkinji oghli qutluq tarxan sen'gün (kéyiki bögü xaqan, 759--779 ) idi.
Gherbiy yüzi
1. Men tengridin bolghan el etmish , bilge qaghan (bilen) tengridin bolghan el bilge qatun , qaghan we qatun ataqlirini qubul qilip , shu chaghda ötökenning gheribi chétide , tez deryasining béshida orda qurghuzdum . Shu yerde , yolwas we yilan yili ikki yilni
2. Ötküzdüm . Ejdiha yili ötüken otturisidiki süngüz - bashqan muqeddes choqqisining gherib teripide yaylidim . Shu yerde orda qurghuzdum , sépil soqturdum . Ming yilliq , tümen künlük pütükümni , tamghamni shu yerde
3. Siliq tashqa oydurdum , yoghan tashqa ornatquzdum . Yoqurida kök tengrining buyrishi , töwende qongur yerning béqishi bilen élimni qurdum , tüzümlirimni tiklidim . Aldimda kün chiqishtiki xeliqler ,
4. Dunyaning töt bulungidiki xeliqler (özlirining) küchlirini manga béror . Düshminim öz bölikidin ayrildi sekkiz (derya) arlighida charwam we térilghu yerlirim . Selen'ge , orqun , tughla sekkiz (derya) méni süyündürdi . Men qargha we burghu deryasi boyliridiki ashu yerlerde turimen , ikki deryalirim arlighida köchimen .
5. Yayliqim ötükenning gherbi uchida , tez deryasining béshining sherqide . Men shu yerde turarmen , köchermen ..... Méning xahishim boyiche , on'ghi ötükendin atlandi . « Qoshun tart , xeliqni yigh , yigh (dédim?) Jenubi chégrini , altun taghliridiki gherbi chégrini , gherbi chégrini , jenubi chégrini qoghda ! »
6. Tengridin bolghan el etmish bilge xanim (dölet) ichide turushluq (barliq) qebililerni boysundurushni buyridi .Ichki buyruqlar béshi inanchu bagha tarqan , ulugh buyruqlar jem'i toqquz : bilge tay sen'gün tutuq , besh yüz bashi ; Külüg ongi öz inanchu , beshyüz bashi ;
Ulugh öz inanchu
7. Urungu , yüz bashi ; Uluü urungu ; Tölis begler oghullirining ming bashi tolisliq külüg eren ; Tardush beglirining oghli mingbashi , tardushlshq külüg eren ; Tardush ishbarish ming esker bashi ; Alip ishbara sen'gün yaghlaqar
8. ..... Toqquz yüz esker bashi toyqanning ulugh tarqani (ordining bashlighi) buqughning ming kishilik qoshuni
9. ..... Qebilisining ming kishilik qoshuni; Batur atachuq qebilisining ming kishilik qoshuni
Shimaliy yüzi
10. Tengrim qaghanim nurghunlighan yoldin azghanlar (qarghular) ni tutti . Besh (ming bashi) ........ Qutlugh chigshi , qanchu alip bilge chigshi ..... Qaghan maghdursizlan'ghan oghuz xelqini , uning alte yüz sen'günliri , bir tümen qoshunini (sözmu söz terjimisi « xelqni » ) qolgha chüshürdi .
11. Bu pütük yéziliwatqanda , ey qaghanim ! tengri qaghanimning atliqliri (yaki emeldarliri) toqquz tatar , azlarning on yette buyriqi , sen'günler , tongra (qebilisining) ming kishilik qoshuni , uyghur xelqi teginlirim bilen bille , turghaq (qoruqchi - muherrirdin) bashliqliri , batur atachuq we begzik er chigshi beg tarqanlar bilen we üch yüz torghaq bilen bille qatnashti .
12. Tengrim qaghanimning oghli bilge tarqan we qutluq bilge yayghu ... Töriliri , qumluq yerning (yaki issiq yerning) bashliqliri (dahiyliri) ... Bayarqu xelqi , az ashpa tay sen'güni we xelqi , tungra (qebilisidin) bash qaybash , üch qarluq shunche jiq kishiler qatnashti . Yabghugha qarashliq xelq
13. Tengrim xanimning oghulliri ...... Xelqqe ...... Udurghanda ....... Chabish sen'gunining (xelqi) we toqquz bayarqu (xelqini) yene boysundurdi . Toqquz tatar _ shunche köp xelqler , chadgha (shadgha) qarashliq xelq
14. ...... U shu chaghda hujum qildi . Buni yaratqan bilge qutluq tarqan sen'gün , munche köp xelqni sherep bilen (yengdi) ! yaghma we (a) lum _ chishi (lum we chishi ? Yaki yaghma xelqidin alumchi ? ) Ge (qarshi) ikki kishini ewetti . Qutlugh bilge sen'gün we urushu qutlugh tarqan sen'gün ikkisige « béringlar »
15. Dep yarliq qildi . Tardushluq bilge tarqan we qutlugh (her ikkisi) bayarqu xelqidin . Yaghmining bashliqliri , tabghachlar we soghdilardin bilge sen'gün , ozil ong erkin .
Sherqiy yüzi

16. ...... Yoligh qaghan ...... Bomin qaghan (bu) üch qaghan texitte olturdi , ikki yüz yil textte olturdi
17. ....... Ularning xelqi ghezepke kélip halak boldi... Ikki emeldarning sewebidin ajizlandi we halek boldi . Qadir qasar we bedi bersil dangliq (?) Oghuz
18. ....... Méning ejdadlirim textte 80 yil olturghan . Ötüken éli we uning etrapidiki eller ikki (derya; Sélin'ga , tughla ?) Arisida , orqun deryasida
19. ...... Yil textte olturghan... Yil ötti . Atamni yoqirda kök tengri , töwende qongur yer yene
20. ........ Méni belgilidi . Men 28 yéshimda ilan yilida türk élini parekende qildim . Ularni weyran qildim
21. ....... Atliq qoshunumni ewettim . Ming kishilik qoshun mangdi « ozmish tegin odurghandin kéliwatidu ! » didi , « uni tut ! » didi
22. ........ « Ularni qoghlidim . Qara qumdin öttüm we köyürge kelgende » kömür téghi we yar deryasi boyida yettinchi ayning on tötinchi küni üch tughluq türk xelqige (hujum qildim)
23. ........ Shu yerde ornitishqa buyrudum . Xan... Shu yerde öldi . Shu yerde türk xelqini boysundurdum . Shu yerde yene
24. ....... Özmish tegin xan boldi . Qoy yili yürüsh qildim.
Jenubiy yüzi

25. Ikkinchi qétim (ular bilen élishtim , ikkinchi ayning altinchi küni ular bilen jeng qildim .) ......... Maymun yilida yürüsh qildim ....... Ular bilen jeng qildim , u yerde yengdim . Shu yerde ularning xanini
26. Tuttum . (Qatunini shu yerde aldim) ....... Shuningdin kéyin ularning bashliqliri keldi ...... Toxo yili yürüsh qildim we shu yerde turdum . Beshinchi ayning on üchünchi küni ular yighildi .
27. Ular bilen jeng qildim we u yerde ghelbe qildim beg ....... Yéngilgendin kéyin igderler parchila ndi ....... Shuningdin kéyin it yili üch qarluqlar asiyliq qilishni oylap qachti . Gherbtiki on oq (xelqining memlikitige)
28. Kirdi . Shu chaghda ....... Tungguz yili üch qarluqlar , toqquz tatarlar ....... Toqquz buyruq... Sen'günler we atam turyanning barliq xelqi hörmet bilen uni qaghan bolushqa teklip qildi . « Ejdadlarning nami (mushundaq) idi ! »
29. Diyishti . Etrapidiki (barliq) ellerni u meghlup qildi ........ Shu chaghda (uni) yabghu dep atashti , shuningdin kéyin chashqan yilida « esenliki yoqning küchi bulaq süyidek bolup qalidu » (dep)
Pütün xelq uni toryan qaghan
30. Atidi . Tengridin bolghan el etmish bilge qaghan (xotunini) el bilge qatun dep atidi . (Özümni) qaghan , (xotunumni) qatun dep atap , ordamni ötükenning otturisidiki süngüz bashqan muqeddes choqqisining gherbige qurdum .
Tes menggü téshi

(Bökü qaghan menggü téshi)


Tes menggü téshini sabiq sowét ittipaqi türkologi s. G . Kilyashtorniy 1976- yili hazirqi mongghuliyening xubsughul aymiqidiki tes deryasining yuquri éqinining sol qirghiqigha jaylashqan noghon otlghoy dep atilidighan bir töpiliktin tapqan. Bu menggü tashning yérimila saqlinip qalghan bolup, qizil renglik giranit tashtin yasalghan bolup, hazir ulanbatordiki mongghuliye penler akadémiyisining tarix tetqiqat ornida saqliniwatidu.

Bu menggü tash moyunchur qaghanning oghli bökü qaghanni xatirilesh üchün tiklen'gen bolup, uningda bökü qaghanning textke chiqqanliqi we deslepki mezgildiki ish izliri bayan qilin'ghan bolup, toqquz buyruq we « uyghurlurum »ning merikige qatnashqanliqigha dair ehwallar heqqide toxtalghan. Bu heqtiki eng deslepki tetqiqatni mongghuliye alimliridin charzaubay bilen m . Shinéxu bashlighan. Ularning bu heqtiki tetqiqat netijiliri mongghuliyediki yuquri derijilik ilmiy tetqiqat jurnallirida élan qilin'ghan.



Tes menggü téshining mezmuni



1. (Bu qur pütünley buzulup ketken)

2. ..... Yili .....

3. ...... Kötirildi (kigizde, yeni textke kötürüldi)

4. ...... Kötirildi (kigizde) uyghur xanim (el) tutqanda ..... Toxu yili

5. ...... El etmish xanim ölüp, (uning) jéni uchup ketti. Uning oghli, méning yabghum qaghan boldi.

6. ..... (Textke) olturdi, uning oghulliridin (biri) tardushlargha yabghu, (yene biri) tölislerge shad boldi. Xanim elni bashqurdi (yaki xanim el tutmish)

7. ..... Ötken zamanlarda yaralghan (yaki barliqqa kelgen) ....... Uyghur qaghanliri textke olturdi, (ular) danishmen we ulugh qaghanlar (idi)

8. ...... Ular textte olturdi. Üch yüz yilghiche köplep (sözmu – söz terjimisi: minglap) öz ellirini bashqurdi. Kéyin ularning xelqi berbat boldi,

9. (Ularning xelqi ?) Buzuq bashliqlirining (yaman yolgha bashlishi bilen) yüz örüp barbat boldi, bolmighur külning we ikki mötiwerning (qutratquluq qilishi bilen) berbat boldi.

10. ..... Bedi bersil we qadir qasar shu waqitta qurban boldi. Shu xelqim öz'ara köp jangjallashti.

11. ...... Ötken waqitlarda (ular) tabghachlargha qarshi turup meghlup bolghan idi. Uyghur qaghan on yil textte olturdi. (Andin) yene yetmish yil ötti.

12. ....... Tengridin yaralghan el etmish uyghur qaghani textte olturdi.

13. ..... Idi. Qaghan ..... Ikki (?) Idi. Andin kéyin öd kench qaghan boldi.

14. ...... Üchün ottuz ...... Elni soridi. Andin wapat boldi.

15. .... Tengridin yaralghan el etmish qaghanim textte olturdi, elni soridi.

16. ..... Öz belgisining (shöhriti) üchün qaghanim aldi tereptiki, kün chiqish tereptiki xelqlerge (yürüsh qildi ?)

17. ....... Medhiye oqup uni, (elge) bashliq qilip olturghuzdi.

18. ...... Kül beg bilge qaghan ....

19. .... U qarsa qorughda turup qaldi, sépil soqturdi, text yasatti. (Shu yerde) yazlidi.

20. ...... Sherqte elserde (?) Turup qaldi. Belgisini, pütükini chektürdi, ornatquzdi.

21. ..... Toqquz buyruq .... Uyghurum, qay .......